Zachowek - podstawowe kwestie

Zachowek – co to jest?

Upraszczając, zachowek stanowi instytucję prawa spadkowego, której zadaniem pozostaje ochrona interesów majątkowych osób najbliższych spadkodawcy – zapewniając im określoną część majątku spadkodawcy w przypadku krzywdzącego rozporządzenia przez spadkodawcę swoim majątkiem w wypadku śmierci.

Zgodnie z treścią art. 991 § 2 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (t.j. Dz. U. z 2024 r. poz. 1061 z późn. zm.) (dalej w skrócie k.c.):

„Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, bądź w postaci świadczenia od fundacji rodzinnej lub mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia.”.

Komu i w jakiej wysokości przysługuje zachowek?

Zstępnym (np. dzieciom, wnukom), małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni należeć będzie mu się dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który przypadałby mu przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach - połowa wartości tego udziału. Należy pamiętać, iż przy ustalaniu udziału spadkowego stanowiącego podstawę do obliczania zachowku uwzględnia się także spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy spadek odrzucili, natomiast nie uwzględnia się spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia albo zostali wydziedziczeni.

Jak ustalić konkretną wysokość kwoty wynikającej z roszczenia z tytułu zachowku?

Ustalenie kwoty wynikającej z roszczenia z tytułu zachowku niejednokrotnie wymaga dokonania szerokiej analizy stanu prawnego konkretnej sprawy, gdyż przepisy prawne dotyczące instytucji zachowku zawierają szereg uregulowań w tym zakresie
(np. co do możliwości doliczania do spadku darowizn uczynionych za życia przez spadkodawcę).

Odroczenie terminu płatności, rozłożenie na raty roszczenia z tytułu zachowku, a także obniżenie zachowku - czy jest możliwe?

Tak, gdyż zgodnie z treścią art. 997(1) k.c.:

„§ 1. Obowiązany do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku może żądać odroczenia terminu jego płatności, rozłożenia go na raty, a w wyjątkowych przypadkach - jego obniżenia, przy uwzględnieniu sytuacji osobistej i majątkowej uprawnionego do zachowku oraz obowiązanego do zaspokojenia roszczenia z tytułu zachowku.
§ 2. W przypadku rozłożenia na raty roszczenia z tytułu zachowku terminy ich uiszczenia nie mogą przekraczać łącznie pięciu lat. W wypadkach zasługujących na szczególne uwzględnienie sąd, na wniosek zobowiązanego, może odroczyć termin zapłaty rat już wymagalnych lub przedłużyć termin, o którym mowa w zdaniu pierwszym. Zmieniony termin nie może być dłuższy niż dziesięć lat.
§ 3. W razie ustania okoliczności uzasadniających obniżenie zachowku obowiązany z tytułu zachowku na wniosek osoby uprawnionej do zachowku zwraca uprawnionemu do zachowku sumę pieniężną, o którą obniżono zachowek. Zwrotu sumy pieniężnej nie można żądać po upływie pięciu lat od dnia obniżenia zachowku.”.

Przedawnienie – do kiedy roszczenie z tytułu zachowku pozostaje zasadne?

Co do zasady (gdyż mogą zaistnieć okoliczności, które np. zawieszą lub przerwą bieg przedawnienia), zgodnie z treścią art. 1008 k.c.:

„§ 1. Roszczenia uprawnionego z tytułu zachowku oraz roszczenia spadkobierców o zmniejszenie zapisów zwykłych i poleceń przedawniają się z upływem lat pięciu od ogłoszenia testamentu.
§ 2. Roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanych od spadkodawcy zapisu windykacyjnego lub darowizny przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku.
§ 3. Roszczenie przeciwko fundacji rodzinnej obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanego funduszu założycielskiego przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku.
§ 4. Roszczenie przeciwko osobie obowiązanej do uzupełnienia zachowku z tytułu otrzymanego mienia w związku z rozwiązaniem fundacji rodzinnej przedawnia się z upływem lat pięciu od otwarcia spadku.”.

Niniejsze opracowanie, z uwagi na obszerność problematyki – nie wyczerpuje jej w pełni (np. nie porusza kwestii wpływu wydziedziczenia na roszczenie z tytułu zachowku), ale przedstawia pod-stawowe kwestie w zakresie niniejszego zagadnienia.

Jeżeli zastanawiasz się nad tym, czy należy Ci się roszczenie z tytułu zachowku, jak i od kogo dochodzić ww. roszczenia lub jako osoba obowiązana do zapłaty zachowku rozważasz zasadność ww. roszczenia, a także potrzebujesz szczegółowego omówienia zakresu niniejszej tematyki – skontaktuj się z adwokatem